“ดร.สำราญ” ผนึกเอไอ วิเคราะห์จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติผ่านมุมมองดอสโตเยฟสกี บูรณาการกับพุทธปรัชญา

เมื่อวันที่ 21 ตุลาคม 2568 — ดร.สำราญ สมพงษ์ นักวิชาการอิสระด้านพุทธสันติวิธี เปิดเผยผลงานวิชาการเรื่อง “วิเคราะห์จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติในมุมมองฟีโอดอร์ มีคาอิลโลวิช ดอสโตเยฟสกี: การบูรณาการกับพุทธปรัชญา” (Fyodor Mikhailovich Dostoevsky’s Vision of the Human Spirit: Integration with Buddhist Philosophy) โดยเป็นการทำงานร่วมกับระบบปัญญาประดิษฐ์ (AI) เพื่อศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างแนวคิดทางวรรณกรรมตะวันตกกับปรัชญาตะวันออก

ดร.สำราญระบุว่า งานวิจัยนี้มีเป้าหมายเพื่อวิเคราะห์แนวคิด “จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติ” (the spirit of humanity) ในผลงานของนักประพันธ์รัสเซียผู้ยิ่งใหญ่ ฟีโอดอร์ มีคาอิลโลวิช ดอสโตเยฟสกี (1821–1881) โดยเชื่อมโยงกับหลักพุทธธรรมว่าด้วย “ความทุกข์” (dukkha), “อัตตา” (atta) และ “การหลุดพ้น” (nibbāna) เพื่อทำความเข้าใจธรรมชาติของมนุษย์ในภาวะขัดแย้งระหว่างศีลธรรม ศรัทธา และเหตุผล

ผลการวิเคราะห์พบว่า ดอสโตเยฟสกีไม่ได้เป็นเพียงนักเล่าเรื่องชีวิตชาวรัสเซียในศตวรรษที่ 19 แต่เป็นผู้สำรวจ “โลกภายในของจิตใจมนุษย์” อย่างลึกซึ้ง เขาเปิดเผยความขัดแย้งระหว่างบาป ความผิด และการไถ่บาป ซึ่งสามารถอธิบายได้ในกรอบพุทธปรัชญาเรื่อง “ตัณหา–อุปาทาน–ทุกข์” โดยบทความชี้ว่า ทั้งดอสโตเยฟสกีและพระพุทธเจ้าต่างมุ่งสู่เป้าหมายเดียวกัน คือ “การตื่นรู้” และ “การปลดปล่อยตนจากอัตตา”

ในมิติเปรียบเทียบ ดอสโตเยฟสกีเสนอว่ามนุษย์มีทั้งความดีและความชั่วอยู่ภายใน ต้องต่อสู้เพื่อเอาชนะตนเอง ขณะที่พุทธปรัชญามองว่ามนุษย์ต้องฝึกจิตเพื่อพ้นทุกข์ ด้านแนวคิดเรื่อง “การไถ่บาป” ของดอสโตเยฟสกี เทียบได้กับ “การดับตัณหา” ในพุทธศาสนา และหนทางสู่ความหลุดพ้นในทั้งสองแนวคิดต่างเน้น “ศรัทธา ความรัก และปัญญา”

ผลงานของดอสโตเยฟสกี เช่น Crime and Punishment, The Idiot, Demons และ The Brothers Karamazov ถูกนำมาวิเคราะห์ในเชิงจิตวิญญาณ พบว่าตัวละครของเขาสะท้อนกระบวนการตื่นรู้จากความทุกข์ เช่นเดียวกับแนวคิด “อริยสัจ 4” ในพระพุทธศาสนา

ดร.สำราญกล่าวเพิ่มเติมว่า งานศึกษานี้ต้องการสะท้อนให้เห็นว่าทั้งสองระบบความคิด — ตะวันตกและตะวันออก — ต่างเสนอหนทางสู่ความเข้าใจชีวิตอย่างแท้จริงผ่านการยอมรับทุกข์และการรู้จักตนเอง “ดอสโตเยฟสกีเชื่อว่าความรอดอยู่ที่การให้อภัยตนเอง ส่วนพระพุทธเจ้าสอนให้ละอัตตาและเห็นความจริงของจิตใจ — ทั้งสองต่างมุ่งสู่สันติภายในเช่นเดียวกัน”

งานวิจัยยังชี้ให้เห็นว่า แนวคิดของดอสโตเยฟสกีมีอิทธิพลอย่างลึกซึ้งต่อแนวอัตถิภาวนิยม (Existentialism) และจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) ในศตวรรษที่ 20 ซึ่งสามารถเชื่อมโยงกับหลัก สติปัฏฐาน และ โยนิโสมนสิการ ในพระพุทธศาสนาได้อย่างแนบแน่น

ดร.สำราญสรุปว่า “จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติ” ตามมุมมองของดอสโตเยฟสกี คือการเดินทางภายในเพื่อเผชิญความมืดในใจตนและค้นพบแสงแห่งการรู้ตน ซึ่งตรงกับพุทธปัญญาที่ว่า ‘ทุกข์คือครู’ และการเห็นความจริงของตนคือการหลุดพ้น”

พร้อมทิ้งท้ายด้วยถ้อยคำจากสองมหาบุรุษแห่งจิตวิญญาณ

ดอสโตเยฟสกี กล่าวว่า “ความรักคือสิ่งเดียวที่ทำให้มนุษย์เป็นมนุษย์ได้จริง ๆ”
พระพุทธเจ้าตรัสว่า “เมตตาย่อมชนะความโกรธได้”

ผลงานชิ้นนี้จึงมิใช่เพียงการวิเคราะห์เชิงวรรณกรรม หากแต่เป็นการ “เชื่อมโยงโลกแห่งเหตุผลกับโลกแห่งจิตวิญญาณ” — เพื่อย้ำเตือนว่า ความรัก ความเข้าใจ และความเมตตา คือหัวใจของความเป็นมนุษย์อย่างแท้จริง.

วิเคราะห์จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติในมุมมองฟีโอดอร์ มีคาอิลโลวิช ดอสโตเยฟสกี: การบูรณาการกับพุทธปรัชญา

Fyodor Mikhailovich Dostoevsky’s Vision of the Human Spirit: Integration with Buddhist Philosophy

บทคัดย่อ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์แนวคิด “จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติ” (the spirit of humanity) ในมุมมองของฟีโอดอร์ มีคาอิลโลวิช ดอสโตเยฟสกี (Fyodor Mikhailovich Dostoevsky, 1821–1881) โดยเชื่อมโยงกับหลักพุทธปรัชญาว่าด้วย “ความทุกข์” (dukkha), “อัตตา” (atta), และ “การหลุดพ้น” (nibbāna) เพื่อสืบค้นความเข้าใจเชิงลึกเกี่ยวกับธรรมชาติของมนุษย์ในภาวะขัดแย้งระหว่างศีลธรรม ศรัทธา และเหตุผล ผลการวิเคราะห์พบว่า ดอสโตเยฟสกีมิได้เพียงบันทึกภาพสังคมรัสเซียในศตวรรษที่ 19 แต่ยังเจาะลึกเข้าไปใน “โลกภายในของจิตใจมนุษย์” ที่ต่อสู้กับบาป ความผิด และการไถ่บาป ซึ่งสามารถเชื่อมโยงได้กับแนวคิดเรื่อง “ตัณหา–อุปาทาน–ทุกข์” ในพุทธธรรม บทความนี้เสนอว่า ทั้งดอสโตเยฟสกีและพระพุทธเจ้าต่างมุ่งสู่เป้าหมายเดียวกัน คือ “การตื่นรู้” ต่อความจริงของชีวิต และ “การปลดปล่อยตน” จากพันธนาการแห่งอัตตา

คำสำคัญ: ดอสโตเยฟสกี, จิตวิญญาณ, พุทธปรัชญา, ความทุกข์, การหลุดพ้น

---

๑. บทนำ

ฟีโอดอร์ มีคาอิลโลวิช ดอสโตเยฟสกี (Фёдор Михайлович Достоевский, 1821–1881) เป็นนักประพันธ์ชาวรัสเซียผู้ได้รับการยกย่องว่าเป็น “นักจิตวิทยาแห่งวรรณกรรม” ผู้เปิดเผยสภาพภายในของมนุษย์ได้ลึกซึ้งที่สุดคนหนึ่งในโลก ผลงานของเขาไม่ได้มุ่งเพียงเล่าเรื่องชีวิตของคนในยุครัสเซียศตวรรษที่ 19 แต่เป็นการสำรวจ “ความหมายของการมีชีวิตอยู่” และ “ความขัดแย้งในใจมนุษย์” ระหว่างความดีและความชั่ว ศรัทธาและเหตุผล บาปและการไถ่บาป

เมื่อพิจารณาในมิติพุทธปรัชญา ดอสโตเยฟสกีได้ทำให้เห็น “ความจริงอันประเสริฐสี่” (อริยสัจ ๔) ในรูปแบบของวรรณกรรม กล่าวคือ เขาเผยให้เห็นความทุกข์ (ทุกข์), สาเหตุของความทุกข์ (สมุทัย), การดับทุกข์ (นิโรธ) และหนทางแห่งการดับทุกข์ (มรรค) ผ่านการต่อสู้ทางจิตวิญญาณของตัวละคร

---

๒. ชีวิตและพื้นเพทางจิตวิญญาณ

ดอสโตเยฟสกีเกิดในกรุงมอสโก บุตรของนายแพทย์มีคาอิล ดอสโตเยฟสกี และมาเรีย เนชาเยวา เขาเติบโตท่ามกลางผู้คนยากจนในโรงพยาบาล ซึ่งบิดาของเขาทำงานอยู่ สภาพแวดล้อมเช่นนี้ทำให้เขาได้เห็นทุกข์ ความเจ็บปวด และความเหลื่อมล้ำของชีวิตมนุษย์ตั้งแต่วัยเยาว์

เขาได้รับการอบรมศีลธรรมจากพระคัมภีร์ไบเบิลและนิทานพื้นบ้าน ทำให้จิตสำนึกของเขาผสมผสานระหว่างความศรัทธาทางศาสนาและความเข้าใจในธรรมชาติของมนุษย์ ต่อมาเมื่อถูกจับในข้อหาทางการเมืองและถูกเนรเทศไปไซบีเรีย ดอสโตเยฟสกีได้สัมผัส “ขุมนรกแห่งชีวิตจริง” จนเกิดการตื่นรู้ทางจิตวิญญาณ เขากล่าวว่า “ผู้ที่ผ่านความทุกข์อย่างถึงที่สุดเท่านั้น จึงจะเข้าใจความหมายของความรักและการให้อภัย” — นี่คือจุดเริ่มของ “จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติ” ในงานของเขา

---

๓. มิติของจิตวิญญาณในวรรณกรรมของดอสโตเยฟสกี

ผลงานของดอสโตเยฟสกี เช่น Crime and Punishment, The Idiot, Demons และ The Brothers Karamazov ล้วนสำรวจความขัดแย้งของจิตมนุษย์อย่างลึกซึ้ง

• ใน Crime and Punishment ตัวละครรัสคอลนีคอฟแสดงให้เห็นการต่อสู้ระหว่าง “เหตุผลเชิงปัญญา” กับ “ศีลธรรมภายใน” ซึ่งสอดคล้องกับแนวคิดพุทธเรื่อง “อวิชชา” และ “มโนกรรม” — มนุษย์ที่หลงคิดว่าตนอยู่เหนือศีลธรรม สุดท้ายกลับตกอยู่ในทุกข์

• ใน The Idiot เจ้าชายมิสชินเป็นสัญลักษณ์ของ “ความดีบริสุทธิ์” ซึ่งโลกไม่สามารถเข้าใจ — เปรียบได้กับพุทธะผู้เปี่ยมเมตตาท่ามกลางโลกที่เต็มไปด้วยอวิชชา

• ใน The Brothers Karamazov ดอสโตเยฟสกีตั้งคำถามต่อการมีอยู่ของพระเจ้า ผ่านบทสนทนาเชิงปรัชญาเรื่อง “อิสรภาพ” และ “ศีลธรรม” ซึ่งเทียบได้กับหลัก “กรรม” และ “อัตตา” ในพุทธธรรม

ดอสโตเยฟสกีเชื่อว่ามนุษย์มีทั้ง “ปีศาจและเทพ” อยู่ภายใน การรู้จักและยอมรับความมืดนั้น คือจุดเริ่มของการเข้าถึง “แสงแห่งการรู้ตน” — คล้ายกับแนวคิดพุทธที่ว่า “การเห็นอวิชชา คือการเริ่มต้นของปัญญา”

---

๔. การบูรณาการแนวคิดของดอสโตเยฟสกีกับพุทธปรัชญา

มิติเปรียบเทียบ	ดอสโตเยฟสกี	พุทธปรัชญา
ธรรมชาติของมนุษย์	มนุษย์มีทั้งความดีและความชั่วอยู่ในใจ ต้องต่อสู้เพื่อเอาชนะตนเอง	มนุษย์เป็นไปตามกรรมและอวิชชา ต้องฝึกจิตเพื่อพ้นทุกข์
ความทุกข์และการไถ่บาป	ทุกข์คือการถูกพรากจากพระเจ้า การไถ่บาปคือการยอมรับความผิดและรักเพื่อนมนุษย์	ทุกข์เกิดจากตัณหาและอุปาทาน การดับทุกข์คือการละอัตตา
หนทางแห่งการหลุดพ้น	ความเชื่อ ความรัก และการให้อภัย	ศีล สมาธิ ปัญญา (ไตรสิกขา)
อุดมคติสูงสุด	การคืนสู่พระเจ้าในฐานะสัจธรรมแห่งความรัก	การตรัสรู้ในธรรมะ อันเป็นสัจธรรมแห่งปัญญา

ทั้งสองแนวคิดต่างเชื่อใน “พลังภายในมนุษย์” ที่สามารถแปรเปลี่ยนความทุกข์ให้เป็นปัญญาได้ การไถ่บาปในมุมมองของดอสโตเยฟสกีจึงเทียบได้กับ “การดับตัณหา” ในพุทธปรัชญา

---

๕. มรดกทางความคิดและความร่วมสมัย

แนวคิดของดอสโตเยฟสกีมีอิทธิพลอย่างลึกซึ้งต่อแนวอัตถิภาวนิยม (Existentialism) และจิตวิเคราะห์ (Psychoanalysis) ในศตวรรษที่ 20 เขาแสดงให้เห็นว่าความรอดพ้นมิได้อยู่ที่อำนาจภายนอก แต่อยู่ที่การ “เข้าใจตนเอง” และ “ให้อภัยตนเอง” ซึ่งสอดคล้องกับหลัก โยนิโสมนสิการ (การพิจารณาอย่างแยบคาย) และ สติปัฏฐาน (การรู้เท่าทันจิต) ในพระพุทธศาสนา

ในยุคที่โลกเผชิญความรุนแรง ความแตกแยก และการสูญเสียศรัทธา ดอสโตเยฟสกียังคงเป็น “กระจกสะท้อนจิตวิญญาณมนุษย์” ที่ชี้ให้เห็นว่า ความรัก ความเข้าใจ และการให้อภัย คือรากฐานของความเป็นมนุษย์ที่แท้จริง — ซึ่งเป็นสารัตถะแห่งพุทธธรรมเช่นเดียวกัน

---

๖. บทสรุป

จิตวิญญาณในมุมมองของดอสโตเยฟสกีคือการเดินทางภายในเพื่อเผชิญ “เงามืด” แห่งตนเอง และค้นพบ “ความสว่าง” ผ่านความทุกข์และการไถ่บาป แนวคิดนี้สอดคล้องอย่างลึกซึ้งกับพุทธปรัชญาที่มองว่า “ทุกข์คือครู” และ “การเห็นความจริงของตนคือการหลุดพ้น”

ทั้งดอสโตเยฟสกีและพระพุทธเจ้าต่างยืนยันว่า สันติสุขมิได้อยู่ภายนอก แต่อยู่ในใจมนุษย์ผู้รู้แจ้งในตนเอง

ดอสโตเยฟสกี กล่าวว่า “ความรักคือสิ่งเดียวที่ทำให้มนุษย์เป็นมนุษย์ได้จริง ๆ”
พระพุทธเจ้าตรัสว่า “เมตตาย่อมชนะความโกรธได้”

ดังนั้น “จิตวิญญาณแห่งมนุษยชาติ” ตามมุมมองของดอสโตเยฟสกีจึงมิใช่เพียงปรัชญาแห่งความศรัทธา แต่คือปรัชญาแห่งการตื่นรู้ — ตื่นรู้ถึงความจริง ความรัก และความเมตตาในหัวใจของมนุษย์ทุกคน