ยุทธศาสตร์พัฒนาชนบทและขจัดความยากจนในอาเซียน+3

การวิเคราะห์เชิงลึกแนวทางการพัฒนาชนบทและขจัดความยากจนอย่างมีประสิทธิภาพและยั่งยืนในบริบทอาเซียน+3 (ไทย, จีน, ญี่ปุ่น, เกาหลี)

บทคัดย่อผู้บริหาร

ท่ามกลางกระแสความเปลี่ยนแปลงของโลกในศตวรรษที่ 21 ภูมิภาคเอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้กำลังเผชิญกับจุดเปลี่ยนทางโครงสร้างที่สำคัญที่สุดครั้งหนึ่งในประวัติศาสตร์ รายงานการวิจัยฉบับนี้ นำเสนอการวิเคราะห์เชิงลึกเกี่ยวกับยุทธศาสตร์การพัฒนาชนบทและการขจัดความยากจน โดยอ้างอิงบริบทจากการประชุมเจ้าหน้าที่อาวุโสอาเซียนด้านการพัฒนาชนบทและขจัดความยากจน ครั้งที่ 18 (18th SOMRDPE+3) ซึ่งจัดขึ้นเมื่อวันที่ 11 ธันวาคม 2568 ณ ประเทศไทย การวิเคราะห์ครอบคลุมพลวัตความร่วมมือระหว่างกลุ่มประเทศสมาชิกอาเซียนและประเทศพันธมิตรบวกสาม ได้แก่ สาธารณรัฐประชาชนจีน ญี่ปุ่น และสาธารณรัฐเกาหลี

ผลการศึกษาชี้ให้เห็นถึงการเปลี่ยนผ่านกระบวนทัศน์ (Paradigm Shift) จากนโยบายการสงเคราะห์ (Welfare-based) ไปสู่การสร้างโอกาสและการเสริมพลัง (Empowerment-based) ผ่านกลไกนวัตกรรมที่หลากหลาย อาทิ ระบบข้อมูลความยากจนที่แม่นยำ (TPMAP) ของไทย, ยุทธศาสตร์หมู่บ้านดิจิทัล (Digital Village) ของจีน, การสร้างมูลค่าเพิ่มผลิตภัณฑ์ท้องถิ่น (OVOP) ของญี่ปุ่น และขบวนการชุมชนใหม่ยุคดิจิทัล (Smart Saemaul Undong) ของเกาหลี รายงานฉบับนี้ยังเจาะลึกถึงความท้าทายร่วมสมัย ได้แก่ วิกฤตภูมิอากาศ (Climate Crisis) และสังคมสูงวัย (Aging Society) ซึ่งกำลังเป็นตัวแปรเร่งที่บีบคั้นให้เกิดการปรับตัวของระบบคุ้มครองทางสังคม (Adaptive Social Protection) และการสร้างเศรษฐกิจฐานรากใหม่เพื่อความยั่งยืน

---

บทที่ 1: บริบทเชิงยุทธศาสตร์และพลวัตการพัฒนาชนบทในปี 2568

1.1 ความสำคัญของการประชุม SOMRDPE+3 ครั้งที่ 18

การประชุมเจ้าหน้าที่อาวุโสอาเซียนด้านการพัฒนาชนบทและขจัดความยากจน หรือ SOMRDPE+3 ครั้งที่ 18 ซึ่งมีประเทศไทยเป็นเจ้าภาพในเดือนธันวาคม 2568 ถือเป็นหมุดหมายสำคัญทางยุทธศาสตร์ ภายใต้หัวข้อ "การขับเคลื่อนการพัฒนาชนบทที่ครอบคลุมผ่านนวัตกรรม ภูมิปัญญาท้องถิ่น และการเสริมพลังชุมชนเพื่อการขจัดความยากจนที่ยั่งยืนในอาเซียน" ¹ การประชุมครั้งนี้ไม่ได้เป็นเพียงเวทีแลกเปลี่ยนทางนโยบาย แต่เป็นการยืนยันเจตจำนงร่วมกันของภูมิภาคในการรับมือกับความท้าทายที่ทับซ้อน (Polycrisis) ซึ่งส่งผลกระทบโดยตรงต่อประชากรในชนบท

จากข้อมูลพื้นฐาน ภาคการเกษตรยังคงเป็นกระดูกสันหลังของเศรษฐกิจอาเซียน โดยรองรับวิถีชีวิตของประชากรกว่าหนึ่งในสามของภูมิภาคที่มีจำนวนรวมกว่า 700 ล้านคน ¹ อย่างไรก็ตาม แม้จะมีการเติบโตทางเศรษฐกิจในมหานครอย่างกรุงเทพฯ จาการ์ตา หรือโฮจิมินห์ แต่ตัวเลขความไม่มั่นคงทางอาหารยังคงปรากฏอยู่ในระดับที่น่ากังวล โดยร้อยละ 14 ของประชากรอาเซียนยังคงเผชิญภาวะความไม่มั่นคงทางอาหาร และเกือบหนึ่งในสามไม่สามารถเข้าถึงอาหารที่มีโภชนาการครบถ้วนได้ด้วยข้อจำกัดทางรายได้ ¹ ตัวเลขเหล่านี้สะท้อนให้เห็นว่า แม้ตัวเลขความยากจนสัมบูรณ์ (Absolute Poverty) จะลดลง แต่ความเปราะบาง (Vulnerability) กลับเพิ่มสูงขึ้นจากปัจจัยภายนอก

1.2 กรอบแผนปฏิบัติการอาเซียนด้านการพัฒนาชนบทและขจัดความยากจน 2021-2025

การดำเนินงานในปี 2568 อยู่ภายใต้โค้งสุดท้ายของ ASEAN Framework Action Plan on Rural Development and Poverty Eradication 2021-2025 ซึ่งมีเป้าหมายหลักในการสร้าง "การพัฒนาอาณาบริเวณที่สมดุล" (Balanced Territorial Development) ² กรอบแผนงานนี้ตระหนักว่าความยากจนระดับโลกส่วนใหญ่กระจุกตัวอยู่ในพื้นที่ชนบท และการแก้ไขปัญหาไม่สามารถทำได้ด้วยวิธีการแบบเดิมที่แยกส่วน (Siloed Approach) อีกต่อไป

สาระสำคัญของแผนปฏิบัติการฯ ประกอบด้วย:

1. การเชื่อมโยงโครงสร้างพื้นฐาน (Physical Connectivity): การลดช่องว่างการพัฒนาระหว่างเมืองและชนบทด้วยการลงทุนในระบบขนส่งและโลจิสติกส์ เพื่อให้สินค้าเกษตรสามารถเข้าสู่ตลาดได้ด้วยต้นทุนที่ต่ำลง ¹

2. การฟื้นฟูจากวิกฤตโรคระบาด: ผลกระทบจากโควิด-19 ที่ทำให้เกิดการย้ายถิ่นฐานกลับถิ่น (Urban-to-Rural Migration) ได้สร้างแรงกดดันต่อทรัพยากรในชนบท แต่ในขณะเดียวกันก็นำมาซึ่งแรงงานที่มีทักษะจากเมือง แผนงานนี้จึงเน้นการแปรรูปวิกฤตให้เป็นโอกาสโดยการสร้างงานในท้องถิ่น ²

3. การเปลี่ยนผ่านสู่ดิจิทัล (Digital Transformation): การผลักดันให้พื้นที่ชนบทเข้าถึงเทคโนโลยีสารสนเทศ ไม่ใช่เพียงเพื่อการสื่อสาร แต่เพื่อการผลิตและการตลาด (Smart Farming & E-commerce) ซึ่งสอดคล้องกับยุทธศาสตร์อุตสาหกรรม 4.0 ของภูมิภาค ²

1.3 ความท้าทายเชิงโครงสร้าง: กับดักใหม่ของการพัฒนา

รายงานฉบับนี้วิเคราะห์พบว่า ภูมิภาคกำลังเผชิญกับ "กับดักความยากจนรูปแบบใหม่" (New Poverty Traps) ที่ซับซ้อนกว่าในอดีต:

• ความเหลื่อมล้ำทางดิจิทัล (Digital Divide): แม้โครงข่าย 5G จะครอบคลุมเมืองใหญ่ แต่พื้นที่ห่างไกลยังขาดเสถียรภาพของสัญญาณและอุปกรณ์ ซึ่งเป็นอุปสรรคสำคัญในการเข้าถึงตลาดและการศึกษา ²

• วิกฤตภูมิอากาศ (Climate Crisis): เกษตรกรรายย่อยเป็นกลุ่มที่เปราะบางที่สุดต่อความแปรปรวนของสภาพอากาศ ไม่ว่าจะเป็นภัยแล้ง น้ำท่วม หรือการรุกรานของน้ำเค็มในพื้นที่ดินดอนสามเหลี่ยมปากแม่น้ำโขง ซึ่งส่งผลกระทบโดยตรงต่อผลผลิตและรายได้ ⁴

• โครงสร้างประชากร (Demographic Shift): การเข้าสู่สังคมสูงวัยอย่างรวดเร็วในขณะที่รายได้ต่อหัวยังไม่สูงมาก (Getting old before getting rich) โดยเฉพาะในภาคชนบทที่สูญเสียแรงงานวัยหนุ่มสาวให้แก่ภาคอุตสาหกรรมในเมือง ทำให้เกิดภาวะขาดแคลนแรงงานและภาระการดูแลผู้สูงอายุที่เพิ่มขึ้น ⁶

---

บทที่ 2: สถาปัตยกรรมความร่วมมือระดับภูมิภาคอาเซียน

อาเซียนได้พัฒนากลไกความร่วมมือที่ก้าวข้ามจากการเป็นเพียงเวทีหารือทางการทูต ไปสู่การสร้างเครือข่ายปฏิบัติการในระดับรากหญ้าที่มีความชัดเจนและเป็นรูปธรรมมากขึ้น โดยมีกลไกสำคัญคือ "เครือข่ายหมู่บ้านอาเซียน"

2.1 เครือข่ายหมู่บ้านอาเซียน (ASEAN Villages Network - AVN)

นวัตกรรมเชิงโครงสร้างที่สำคัญที่สุดในช่วงปี 2567-2568 คือการจัดตั้ง ASEAN Villages Network (AVN) ซึ่งผู้นำอาเซียนได้ให้การรับรองเพื่อเป็นแพลตฟอร์มในการส่งเสริมการมีส่วนร่วมของชุมชนอย่างทั่วถึง ⁸ แนวคิดหลักของ AVN คือการสร้างการเชื่อมโยงแบบ "หมู่บ้านสู่หมู่บ้าน" (Village-to-Village) ข้ามพรมแดน เพื่อแลกเปลี่ยนองค์ความรู้และสร้างความเข้มแข็งโดยตรง โดยลดขั้นตอนทางราชการที่ซับซ้อน

โครงสร้างและเสาหลักของ AVN:

AVN ขับเคลื่อนผ่าน 3 เสาหลักความร่วมมือ (Three Cooperation Areas) เพื่อสร้างความเชื่อมโยงและการพัฒนาที่ครอบคลุม 9:

1. หมู่บ้านท่องเที่ยว (Tourist Village): มุ่งเน้นการพัฒนาการท่องเที่ยวโดยชุมชน (Community-Based Tourism) การแลกเปลี่ยนมาตรฐานการจัดการ และการสร้างแพ็คเกจท่องเที่ยวร่วมกัน

2. หมู่บ้านดิจิทัล (Digital Village): มุ่งเน้นการใช้เทคโนโลยีดิจิทัลในการบริหารจัดการหมู่บ้าน การส่งเสริมทักษะดิจิทัลให้ชาวบ้าน และการทำพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์

3. หมู่บ้านหนึ่งผลิตภัณฑ์หนึ่งตำบล (OVOP Village): มุ่งเน้นการพัฒนาคุณภาพสินค้าชุมชน การสร้างแบรนด์ และการขยายตลาดสู่ระดับภูมิภาค

กรณีศึกษา: โครงการนำร่อง (2024-2025):

ในปี 2568 โครงการนำร่องของ AVN ได้เริ่มดำเนินการอย่างเป็นรูปธรรม โดยมีการคัดเลือกหมู่บ้านต้นแบบจากประเทศสมาชิกเพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ 9:

• อินโดนีเซีย:

  • หมู่บ้านท่องเที่ยว: หมู่บ้าน Mangunan (ย็อกยาการ์ตา), หมู่บ้าน Kembang Kuning (นูซาเติงการาตะวันตก), หมู่บ้าน Sekapuk (ชวาตะวันออก)

  • หมู่บ้านดิจิทัล: หมู่บ้าน Cibiru Wetan (ชวาตะวันตก), หมู่บ้าน Duda Timur (บาหลี), หมู่บ้าน Kubu (กาลีมันตันตะวันตก)

  • หมู่บ้าน OVOP: หมู่บ้าน Muara Badak Ulu (กาลีมันตันตะวันออก), หมู่บ้าน Namang (บังกาเบลิตุง)

• เมียนมา:

  • หมู่บ้านท่องเที่ยว: หมู่บ้าน Myingaba (มัณฑะเลย์)

  • หมู่บ้านดิจิทัล: หมู่บ้าน Thawkagon (เนปิดอว์)

  • หมู่บ้าน OVOP: หมู่บ้าน Innpawkhon (รัฐฉาน)

การดำเนินงานของ AVN ช่วยให้หมู่บ้านเหล่านี้สามารถแลกเปลี่ยนกลยุทธ์ เช่น การใช้แพลตฟอร์มดิจิทัลในการประชาสัมพันธ์การท่องเที่ยว หรือการใช้เทคโนโลยีในการแปรรูปผลิตภัณฑ์ ซึ่งเป็นการสร้าง "อัตลักษณ์อาเซียน" (ASEAN Identity) ในระดับชุมชนให้เข้มแข็งขึ้น ¹¹

2.2 เครือข่ายเมืองอัจฉริยะอาเซียน (ASCN) และการเชื่อมโยงสู่ชนบท

แม้ว่าเครือข่ายเมืองอัจฉริยะอาเซียน (ASEAN Smart Cities Network - ASCN) จะมุ่งเน้นพื้นที่เขตเมือง แต่ในปี 2568 ได้มีการขยายขอบเขตแนวคิด "Smart" ลงสู่ระดับท้องถิ่นมากขึ้น ภายใต้แนวคิด Smart City Action Plans (SCAPs) ที่ครอบคลุมถึงการจัดการขยะ พลังงาน และความเชื่อมโยงกับพื้นที่ชนบทโดยรอบ (Peri-urban areas) ¹²

• โครงการตัวอย่าง: โครงการ Smart Security ในเมืองสีหนุวิลล์ ประเทศกัมพูชา และโครงการ Smart Health ในภูเก็ต ประเทศไทย แสดงให้เห็นถึงการนำเทคโนโลยีมาใช้แก้ปัญหาที่ส่งผลต่อคุณภาพชีวิต ซึ่งสามารถถอดบทเรียนไปประยุกต์ใช้กับ "Smart Villages" ในอนาคตได้ ¹² การประชุม ASCN ครั้งที่ 8 ที่ประเทศมาเลเซียในปี 2568 ได้เน้นย้ำถึงการลดช่องว่างระหว่างเมืองและชนบท โดยมองว่าเมืองอัจฉริยะต้องไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลัง ¹³

---

บทที่ 3: โมเดลประเทศไทย: บูรณาการปรัชญา ข้อมูล และเศรษฐกิจสีเขียว

ประเทศไทยในฐานะเจ้าภาพ SOMRDPE+3 ครั้งที่ 18 นำเสนอโมเดลการพัฒนาที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัว ซึ่งผสมผสานปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง เข้ากับเทคโนโลยีข้อมูลขั้นสูง (Big Data) และยุทธศาสตร์เศรษฐกิจใหม่ (BCG)

3.1 ระบบบริหารจัดการข้อมูลการพัฒนาคนแบบชี้เป้า (TPMAP)

หัวใจสำคัญของการขจัดความยากจนอย่างมีประสิทธิภาพคือ "ความแม่นยำ" ประเทศไทยได้พัฒนาระบบ Thai People Map and Analytics Platform (TPMAP) เพื่อตอบคำถามสำคัญ 3 ประการ: คนจนอยู่ที่ไหน? คนจนมีปัญหาอะไร? และจะแก้ปัญหาอย่างไร? ¹⁴

กลไกการทำงานและมิติความยากจน:

TPMAP บูรณาการข้อมูลจาก 2 แหล่งหลัก คือ ข้อมูลความจำเป็นพื้นฐาน (จปฐ.) จากกรมการพัฒนาชุมชน และข้อมูลผู้ลงทะเบียนสวัสดิการแห่งรัฐ จากกระทรวงการคลัง โดยใช้ดัชนีความยากจนหลายมิติ (Multidimensional Poverty Index: MPI) ซึ่งครอบคลุม 5 มิติ 14:

1. ด้านสุขภาพ (Health): เด็กแรกเกิด น้ำหนักเกณฑ์ ภาวะโภชนาการ

2. ด้านความเป็นอยู่ (Living Standard): ความมั่นคงของที่อยู่อาศัย น้ำดื่มน้ำใช้สะอาด

3. ด้านการศึกษา (Education): การศึกษาภาคบังคับ การหลุดออกจากระบบ

4. ด้านรายได้ (Income): รายได้เฉลี่ยต่อครัวเรือน

5. ด้านการเข้าถึงบริการรัฐ (Access to Public Services): สวัสดิการผู้สูงอายุ ผู้พิการ

พัฒนาการในปี 2568:

ระบบ TPMAP ในปี 2568 ได้รับการยกระดับความสามารถในการประมวลผลข้อมูล (Data Analytics) ให้มีความเป็นปัจจุบันและแม่นยำยิ่งขึ้น (Real-time Verification) โดยมีการตรวจสอบความซ้ำซ้อนของข้อมูลกลุ่มเป้าหมายในระดับพื้นที่ เพื่อให้งบประมาณและความช่วยเหลือถูกส่งตรงไปยังครัวเรือนเป้าหมายอย่างแท้จริง แทนที่จะเป็นการหว่านงบประมาณแบบปูพรม 14 ระบบนี้ยังทำหน้าที่เป็นเครื่องมือให้ผู้ว่าราชการจังหวัดและนายอำเภอใช้ในการติดตามผลการแก้ปัญหาความยากจนรายครัวเรือนแบบ "ตัดเสื้อให้พอดีตัว" (Tailor-made Policy) 15

3.2 ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง (SEP) กับความยั่งยืน

ปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง (Sufficiency Economy Philosophy - SEP) ยังคงเป็นเสาหลักทางความคิดในการพัฒนาชนบทของไทย โดยเน้นหลักการ ความพอประมาณ ความมีเหตุผล และการมีภูมิคุ้มกัน ภายใต้เงื่อนไขความรู้และคุณธรรม ¹⁷

การประยุกต์ใช้ในบริบทใหม่:

ในยุคที่โลกมีความผันผวนสูง (VUCA World) SEP ถูกตีความในฐานะ "กรอบการบริหารความเสี่ยง" (Risk Management Framework) สำหรับชุมชน:

• การสร้างภูมิคุ้มกัน (Self-Immunity): เกษตรกรได้รับการส่งเสริมให้ทำเกษตรผสมผสาน (Polyculture) แทนเกษตรเชิงเดี่ยว เพื่อลดความเสี่ยงจากราคาผลผลิตตกต่ำและภัยธรรมชาติ ¹⁸

• ความร่วมมือระหว่างประเทศ: ไทยใช้ SEP เป็นเครื่องมือทางการทูตเพื่อการพัฒนา (Development Diplomacy) โดยร่วมมือกับ TICA ในการเผยแพร่แนวคิดนี้สู่ประเทศเพื่อนบ้านและกลุ่มประเทศ G77 เพื่อบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDGs) ¹⁹

3.3 โมเดลเศรษฐกิจ BCG (Bio-Circular-Green Economy)

โมเดล BCG คือยุทธศาสตร์ชาติที่มุ่งยกระดับเศรษฐกิจฐานรากด้วยนวัตกรรม โดยเชื่อมโยงกับภาคเกษตรและชนบทโดยตรง ²¹:

• เศรษฐกิจชีวภาพ (Bio Economy): การนำความหลากหลายทางชีวภาพของไทยมาสร้างมูลค่าเพิ่ม เช่น การแปรรูปสมุนไพรเป็นเวชสำอาง หรือการพัฒนาอาหารฟังก์ชัน (Functional Food) จากผลผลิตท้องถิ่น แทนที่จะขายเป็นวัตถุดิบราคาถูก

• เศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy): การเปลี่ยนของเสียทางการเกษตรให้เป็นมูลค่า (Waste to Value) เช่น การนำฟางข้าวมาผลิตเป็นบรรจุภัณฑ์ หรือการผลิตพลังงานชีวมวลในระดับชุมชน ซึ่งช่วยลดปัญหามลพิษ PM2.5 จากการเผาในที่โล่ง

• เศรษฐกิจสีเขียว (Green Economy): การส่งเสริมการทำเกษตรปลอดภัย มาตรฐาน GAP และการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ (Eco-tourism) ที่ยั่งยืน

ตารางที่ 1: การบูรณาการโมเดลการพัฒนาของประเทศไทย

กลไก	บทบาทหลัก	ผลลัพธ์ที่คาดหวัง
TPMAP	ชี้เป้าและวินิจฉัยปัญหา (Diagnosis)	งบประมาณถึงมือกลุ่มเป้าหมายแม่นยำ, ลดความซ้ำซ้อน
SEP	สร้างภูมิคุ้มกันและวิธีคิด (Mindset)	ชุมชนเข้มแข็ง, ลดหนี้สิน, พึ่งพาตนเองได้
BCG	สร้างมูลค่าเพิ่มและนวัตกรรม (Growth Engine)	รายได้เกษตรกรสูงขึ้น, สิ่งแวดล้อมยั่งยืน, ลดของเสีย

ที่มา: สังเคราะห์จาก ¹⁴

---

บทที่ 4: กระบวนทัศน์ของจีน: จากการขจัดความยากจนสู่การฟื้นฟูชนบท

สาธารณรัฐประชาชนจีนนำเสนอโมเดลการพัฒนาที่มีลักษณะ "รวมศูนย์แต่ปฏิบัติการแยกย่อย" (Centralized Planning, Decentralized Execution) ซึ่งประสบความสำเร็จในการขจัดความยากจนสัมบูรณ์และกำลังมุ่งสู่การสร้างความเจริญในชนบท (Rural Revitalization)

4.1 ยุทธศาสตร์การขจัดความยากจนแบบแม่นยำ (Targeted Poverty Alleviation - TPA)

ความสำเร็จของจีนในการขจัดความยากจนสัมบูรณ์ในปี 2564 เกิดจากยุทธศาสตร์ TPA ที่เข้มข้น รัฐบาลจีนได้ส่งทีมงานกว่า 255,000 ทีม เข้าไปกินนอนและทำงานร่วมกับชาวบ้านในระดับหมู่บ้าน เพื่อจำแนกสาเหตุความยากจนของแต่ละครัวเรือนอย่างละเอียด (เช่น ป่วย ขาดทุนทรัพย์การศึกษา หรืออยู่ในพื้นที่ทุรกันดาร) ²³

กลไกสำคัญ:

• การจับคู่ความช่วยเหลือ (Pairing Assistance): การกำหนดให้มณฑลที่ร่ำรวยทางฝั่งตะวันออกจับคู่กับมณฑลยากจนทางฝั่งตะวันตก และรัฐวิสาหกิจขนาดใหญ่จับคู่กับอำเภอยากจน เพื่อถ่ายเททรัพยากร เทคโนโลยี และบุคลากร ²⁴

• การย้ายถิ่นฐาน (Relocation): สำหรับพื้นที่ที่ไม่สามารถอยู่อาศัยได้จริง (Inhabitable zones) รัฐบาลได้ดำเนินการย้ายประชากรกว่า 9.6 ล้านคน ไปยังชุมชนใหม่ที่มีโครงสร้างพื้นฐานพร้อมสมบูรณ์ ²⁴

4.2 ยุทธศาสตร์หมู่บ้านดิจิทัล (Digital Village Strategy)

ในระยะแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมฉบับที่ 14 (2021-2025) จีนได้ยกระดับสู่ "หมู่บ้านดิจิทัล" อย่างเต็มรูปแบบ โดยตั้งเป้าหมายให้หมู่บ้านบริหารกว่าร้อยละ 90 มีสัญญาณ 5G ครอบคลุมภายในปี 2568 ²⁵

นวัตกรรมดิจิทัลในชนบท:

• E-commerce & Livestreaming: โครงการ "พาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์สู่หมู่บ้าน" ช่วยให้เกษตรกรสามารถขายสินค้าเกษตร (เช่น น้ำมันดอกคามิเลียในมณฑลหูหนาน) ไปยังผู้บริโภคทั่วประเทศได้โดยตรงผ่านการไลฟ์สด ตัดวงจรพ่อค้าคนกลางและเพิ่มรายได้ให้เกษตรกรอย่างก้าวกระโดด ²⁴

• เกษตรอัจฉริยะ (Smart Agriculture): การใช้โดรนในการพ่นยาและใส่ปุ๋ย การใช้เซนเซอร์ IoT ในการวัดความชื้นในดิน และระบบบริหารจัดการฟาร์มอัตโนมัติ กลายเป็นเรื่องปกติในพื้นที่เกษตรกรรมขนาดใหญ่ ซึ่งช่วยเพิ่มผลผลิตและลดต้นทุนแรงงาน ²⁵

4.3 ความร่วมมือด้านระบบนิเวศดิจิทัลอาเซียน-จีน

ในปี 2567-2568 จีนและอาเซียนได้กระชับความร่วมมือผ่าน Joint Statement on Promoting the Development of Smart Agriculture และ Digital Ecosystem ³ โดยจีนมุ่งมั่นที่จะถ่ายทอดเทคโนโลยี 5G, Big Data และ AI ให้กับประเทศสมาชิกอาเซียน เพื่อลดช่องว่างทางดิจิทัลและสร้างความมั่นคงทางอาหารร่วมกัน ความร่วมมือนี้ยังครอบคลุมถึงการพัฒนาบุคลากรด้านดิจิทัล (Digital Talents) ในชนบท ผ่านโครงการฝึกอบรมและทุนการศึกษา ²⁷

---

บทที่ 5: บทเรียนจากญี่ปุ่นและเกาหลี: การปรับตัวของเศรษฐกิจที่เติบโตเต็มที่

ญี่ปุ่นและเกาหลีนำเสนอบทเรียนสำคัญสำหรับอนาคตของอาเซียน โดยเฉพาะการรับมือกับสังคมสูงวัยและการสร้างมูลค่าเพิ่มให้กับผลิตภัณฑ์ชุมชน

5.1 ญี่ปุ่น: OVOP และการสร้างแบรนด์ท้องถิ่น (Local Branding)

โครงการ "หนึ่งหมู่บ้าน หนึ่งผลิตภัณฑ์" (One Village One Product - OVOP) ที่ริเริ่มในจังหวัดโออิตะ ได้กลายเป็นต้นแบบของ OTOP ในไทย แต่ในบริบทปัจจุบัน ญี่ปุ่นได้ยกระดับ OVOP ไปสู่การสร้าง "แบรนด์ท้องถิ่น" (Local Branding) ที่เน้นเรื่องราวและคุณภาพระดับพรีเมียม ²⁹

หลักการใหม่ของ OVOP ญี่ปุ่น:

1. ท้องถิ่นสู่สากล (Local yet Global): สินค้าต้องสะท้อนอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรมท้องถิ่น แต่ต้องมีคุณภาพที่โลกยอมรับ

2. พึ่งพาตนเองและความคิดสร้างสรรค์ (Self-reliance & Creativity): รัฐบาลมีบทบาทเพียงผู้สนับสนุนทางเทคนิค แต่การตัดสินใจและความเสี่ยงเป็นของชุมชน เพื่อสร้างความยั่งยืนทางการคลัง

3. การพัฒนาทรัพยากรมนุษย์: เป้าหมายสูงสุดไม่ใช่ตัวผลิตภัณฑ์ แต่คือการสร้างผู้นำชุมชนที่มีวิสัยทัศน์ ²⁹

การรับมือสังคมสูงวัย:

ญี่ปุ่นเผชิญปัญหาชนบทร้าง (Depopulation) อย่างรุนแรง จึงมีนโยบายส่งเสริม "ประชากรแฝง" หรือ "Relationship Population" คือคนเมืองที่มีความผูกพันและไปมาหาสู่กับชนบท เพื่อช่วยกระตุ้นเศรษฐกิจท้องถิ่น นอกจากนี้ยังมีการใช้ร้านค้า "Antenna Shops" ในเมืองใหญ่เพื่อเป็นช่องทางจำหน่ายสินค้าจากชนบท 30 และการส่งเสริม Cross-border E-commerce เพื่อขายสินค้าคุณภาพสูงให้กับชนชั้นกลางในอาเซียน 31

5.2 เกาหลี: จาก Saemaul Undong สู่ Smart Village

ขบวนการ "แซมาอึลอุนดง" (Saemaul Undong - SMU) ของเกาหลี เป็นต้นแบบของการพัฒนาชนบทที่เน้น "จิตวิญญาณ" ของความขยัน การพึ่งพาตนเอง และความร่วมมือ ³²

วิวัฒนาการสู่ Smart Saemaul:

ในยุคปัจจุบัน เกาหลีได้พัฒนาโมเดลนี้เป็น "Smart Saemaul" โดยนำเทคโนโลยีสารสนเทศเข้ามาช่วยในการบริหารจัดการชุมชน และถ่ายทอดโมเดลนี้ไปยังประเทศในอาเซียน เช่น เมียนมา และ สปป.ลาว ผ่านโครงการ ODA 34 โครงการแลกเปลี่ยนผู้นำหมู่บ้านอาเซียน+3 (ASEAN+3 Village Leaders Exchange Programme) เป็นกลไกสำคัญในการถ่ายทอดองค์ความรู้นี้ โดยเน้นการฝึกอบรมผู้นำชุมชนให้มีความสามารถในการวางแผนพัฒนาและใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่ 35

---

บทที่ 6: ประเด็นท้าทายข้ามพรมแดน: ภูมิอากาศและสังคมสูงวัย

การพัฒนาชนบทในทศวรรษหน้าไม่สามารถมองข้ามปัจจัยคุกคามระดับมหภาคสองประการได้ คือ การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ และการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างประชากร

6.1 วิกฤตภูมิอากาศและการคุ้มครองทางสังคมที่ปรับตัวได้ (Adaptive Social Protection - ASP)

เกษตรกรรายย่อยในอาเซียนเป็นกลุ่มด่านหน้าทีได้รับผลกระทบจากภาวะโลกร้อนรุนแรงที่สุด รายงานวิจัยชี้ว่าอุณหภูมิที่สูงขึ้นส่งผลให้ผลผลิตแรงงาน (Labor Productivity) ของผู้ทำงานกลางแจ้งลดลงอย่างมีนัยสำคัญ ⁴ และความแปรปรวนของสภาพอากาศทำให้ผลผลิตพืชหลัก เช่น ข้าวและข้าวโพด ลดลง ⁴

แนวทาง ASP:

อาเซียนกำลังผลักดันแนวคิด Adaptive Social Protection (ASP) ซึ่งเป็นการบูรณาการระบบสวัสดิการสังคมเข้ากับการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติ 37:

• ระบบเตือนภัยล่วงหน้า (Early Warning): การใช้ข้อมูลพยากรณ์อากาศเพื่อประกาศเตือนภัย

• การโอนเงินช่วยเหลือฉุกเฉิน (Anticipatory Cash Transfers): กลไกการโอนเงินช่วยเหลือให้กลุ่มเปราะบาง ก่อน ภัยพิบัติจะเกิดขึ้น (Forecast-based financing) เพื่อให้ครัวเรือนมีทุนในการเตรียมตัวหรืออพยพ ซึ่งช่วยลดความเสียหายและป้องกันการตกลงสู่หลุมพรางความยากจน ³⁷

• การสร้างความยืดหยุ่น (Resilience): การส่งเสริมอาชีพนอกภาคเกษตร (Off-farm activities) เพื่อกระจายความเสี่ยงรายได้

6.2 สังคมสูงวัยและเศรษฐกิจสีเงิน (Silver Economy)

อาเซียนกำลังก้าวเข้าสู่สังคมสูงวัยเร็วกว่าที่ประเทศพัฒนาแล้วเคยประสบมา ภายในปี 2593 จำนวนผู้สูงอายุในโลกจะเพิ่มขึ้นเป็นสองเท่า ³⁹ ซึ่งส่งผลกระทบโดยตรงต่อภาคชนบทที่สูญเสียแรงงานวัยหนุ่มสาว

• ความท้าทาย: ภาระทางการคลังในการดูแลสุขภาพและเบี้ยยังชีพที่เพิ่มขึ้น ในขณะที่ฐานภาษีลดลง ⁴⁰

• โอกาส: การเปลี่ยนมุมมองผู้สูงอายุจาก "ภาระ" เป็น "พลัง" ผ่านแนวคิด Silver Economy หรือเศรษฐกิจผู้สูงวัย การส่งเสริมการจ้างงานผู้สูงอายุในงานที่เหมาะสม การพัฒนาผลิตภัณฑ์และบริการสำหรับผู้สูงอายุ และการใช้เทคโนโลยี (Assistive Technology) มาช่วยในการดูแลและทำการเกษตร ³⁹ โมเดลของญี่ปุ่นในการสร้างชุมชนที่เป็นมิตรกับผู้สูงอายุและใช้ผู้สูงอายุเป็นผู้ถ่ายทอดภูมิปัญญาในโครงการ OVOP เป็นตัวอย่างที่น่าสนใจสำหรับการปรับใช้ในอาเซียน

---

บทที่ 7: บทสรุปและข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย

จากการวิเคราะห์ข้อมูลและกรณีศึกษาของประเทศสมาชิกอาเซียนและกลุ่มประเทศบวกสาม พบว่าทิศทางการพัฒนาชนบทและการขจัดความยากจนได้ก้าวข้ามจากการ "แจกของ" ไปสู่การ "สร้างระบบ" ที่ยั่งยืน โดยมีการผสมผสาน (Hybridization) จุดเด่นของแต่ละโมเดลเข้าด้วยกัน

บทสรุปและข้อค้นพบหลัก:

1. ข้อมูลคือโครงสร้างพื้นฐานใหม่: ความแม่นยำของข้อมูล (Data Granularity) เป็นหัวใจสำคัญของนโยบายยุคใหม่ ระบบ TPMAP ของไทยและฐานข้อมูลความยากจนของจีน พิสูจน์แล้วว่าการชี้เป้าที่แม่นยำช่วยลดการรั่วไหลของงบประมาณและแก้ปัญหาได้ตรงจุด

2. เทคโนโลยีคือตัวเร่ง: การเปลี่ยนผ่านสู่ดิจิทัล (Digitalization) ไม่ใช่ทางเลือกแต่เป็นทางรอด การเชื่อมต่อชนบทเข้ากับตลาดโลกผ่าน E-commerce และการเพิ่มประสิทธิภาพการผลิตด้วย Smart Farming เป็นกุญแจสำคัญในการยกระดับรายได้

3. ความยั่งยืนต้องมาก่อน: การพัฒนาต้องคำนึงถึงความเสี่ยงจากภัยพิบัติ (Climate Resilience) และความสมดุลของทรัพยากร (BCG Model) เพื่อไม่ให้การแก้ปัญหาความยากจนในวันนี้ สร้างปัญหาสิ่งแวดล้อมในวันหน้า

ข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย:

1. เร่งขยายผลเครือข่ายหมู่บ้านอาเซียน (Scale Up AVN): ยกระดับจากโครงการนำร่องสู่การปฏิบัติจริงในวงกว้าง โดยสร้างมาตรฐานกลางสำหรับสินค้า OVOP เพื่อให้สามารถจำหน่ายข้ามพรมแดนได้สะดวกขึ้น และเชื่อมโยงเส้นทางท่องเที่ยวเมืองรองระหว่างประเทศ

2. บูรณาการระบบ ASP: ภาครัฐควรปรับปรุงระบบฐานข้อมูลสวัสดิการให้เชื่อมโยงกับข้อมูลภัยพิบัติ เพื่อให้สามารถส่งความช่วยเหลือได้อย่างทันท่วงทีและยืดหยุ่นตามสถานการณ์วิกฤต

3. ส่งเสริมเศรษฐกิจฐานรากสีเขียว: สนับสนุนให้ชุมชนนำโมเดล BCG ไปปรับใช้ เช่น การแปรรูปขยะเกษตรเป็นพลังงาน หรือการทำเกษตรคาร์บอนต่ำ ซึ่งจะช่วยสร้างรายได้ใหม่พร้อมกับการรักษาสิ่งแวดล้อม

4. เตรียมความพร้อมสู่สังคมสูงวัยในชนบท: ลงทุนในเทคโนโลยีที่ช่วยทุ่นแรงเกษตรกรสูงอายุ และสร้างระบบดูแลผู้สูงอายุโดยชุมชน (Community-based Long-term Care) โดยถอดบทเรียนจากญี่ปุ่นและเกาหลี

ความร่วมมือที่แน่นแฟ้นผ่านกลไก SOMRDPE+3 และการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ระหว่างกัน จะเป็นพลังขับเคลื่อนสำคัญที่จะทำให้อาเซียนสามารถบรรลุเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDGs) และสร้างประชาคมที่ไม่ทิ้งใครไว้ข้างหลังอย่างแท้จริง